REKLAM
Homeostazi (veya dengeleşim), bir organizmanın (insan, hayvan, bitki vb.) dış çevredeki değişikliklere rağmen, yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için iç ortamındaki fiziksel ve kimyasal koşulları sabit tutma eğilimi ve yeteneğidir.
Latince kökenli bu kelime, homoios (benzer) ve stasis (sabit durma) kelimelerinin birleşimi olup, “sabit kalma” değil, “aktif olarak dengeyi koruma” çabasını ifade eder. Hayatın devamı için hayati öneme sahiptir.
Homeostazinin Temel İşlevi ve Örnekleri
Homeostazi, vücuttaki temel parametreleri dar bir aralıkta tutmak için sürekli çalışan karmaşık bir düzenleyici sistemdir.
Korunan Başlıca Parametreler
Vücut, sinir ve endokrin (hormonal) sistemlerin işbirliğiyle aşağıdaki gibi kritik değerleri dengede tutar:
- Vücut Sıcaklığı: İnsanlarda bu değer ortalama 37°C civarında tutulur. Vücut ısındığında terleme mekanizması devreye girerek buharlaşma yoluyla serinleme sağlar. Vücut soğuduğunda ise titreme ile ısı üretilir.
- Kan Şekeri (Glikoz) Seviyesi: Yemek yedikten sonra kan şekeri yükseldiğinde pankreas insülin salgılar ve glikozun hücrelere girmesini sağlar. Kan şekeri düştüğünde ise glukagon salgılanarak depolanan glikoz kana verilir.
- Kan Basıncı: Kan basıncı düştüğünde veya yükseldiğinde, kalbin atış hızı ve damarların genişliği ayarlanarak kan basıncı normal sınırlarda tutulur.
- pH Dengesi: Kanın asitlik ve bazlık (pH) seviyesi çok dar bir aralıkta (yaklaşık 7.35-7.45) tutulur. Bu, hücrelerin düzgün çalışması için hayati önem taşır. Akciğerler ve böbrekler bu dengeyi sağlar.
- Su ve Tuz Dengesi: Böbrekler, vücuttaki su ve mineral dengesini koruyarak kan hacmini sabit tutar.
Geri Bildirim (Feedback) Mekanizması
Homeostazi, genellikle Negatif Geri Bildirim mekanizması ile çalışır. Bu mekanizmada:
- Algılayıcı (Reseptör): Vücuttaki değişimi algılar (örneğin, sıcaklık yükselir).
- Kontrol Merkezi (Beyin/Omurilik): Algılanan bilgiyi değerlendirir ve bir tepki belirler.
- Etkileyici (Efektör): Kontrol merkezinden gelen emri uygulayarak başlangıçtaki değişimin tersi yönde bir eylem başlatır (örneğin, ter bezleri terlemeye başlar).
Bu sistem, parametreyi sürekli olarak hedef değere geri getirerek dengeyi korur. Homeostazinin bozulması, hastalıkların veya ciddi sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olabilir.